«ՅԱՒԻՏԵՆԱԿԱՆ ՅԻՇԱՏԱԿՆ ԱՐԴԱՐՈՑ ՕՐՀՆՈՒԹԵԱՄԲ ԵՂԻՑԻ»

Մեզ` երևանաբնակներիս, շատ քիչ բան է հայտնի հազարամյակների պատմություն ունեցող մեր քաղաքամայր Երևանի մասին, քանզի հին մատենագրության մեջ այն աններելի կերպով քիչ է հիշատակված: Ճիշտ է, Աբրահամ Երևանցին, Սիմեոն Երևանցին, Զաքարիա Քանաքեռցին, Առաքել Դավրիժեցին, Հովհաննես Շահխաթունյանցը, Ալիշանն ու Մեսրոպ Սմբատյանցը որոշ տեղեկություններ հաղորդում են Երևանի անցյալի մասին, բայց դրանք քիչ են և հատվածական: Իսկ պահպանված հնություններն ու շինություններն էլ, որոնք այսօր բավականին սակավաթիվ են, ժամանակի ընթացքում ձևափոխվում կամ էլ անողոքաբար հողին են հավասարեցվում: Մեր Երևանն իր պատմական դեմքը կորցնում է օր օրի` վերածվելով «անդեմ» ինչ-որ անորոշ կիսաեվրոպական քարե քաղաքի:
Նրա մասին քիչ թե շատ ամբողջական նկարագիր կարելի է ստանալ բազմավաստակ բանասեր և պատմաբան Երվանդ Շահազիզի «Հին Երևանը» (1931 թ.) աշխատությունից, որը հեղինակը գրել է Հայաստանի հնությունների պահպանության կոմիտեի առաջարկությամբ: Վերջինս գրքի առաջաբանում ասում է, որ նպատակ ունի «տալու մեր ընթերցող հասարակությանը Հայաստանի քաղաքներից մեկի պատմությունը, որի անցյալը թաքնված է խորին հնության մեջ, և որի հնագույն շրջանի պատմությունը տակավին գոյություն չունի իսպառ»:
Առաջին կարևոր հնությունը, որ հեղինակը նշում է այդ աշխատությունում, «Կոզեռն» բլրակն է, որը գտնվել է քաղաքի հյուսիսային կողմում և համարվում է Երևանի հնագույն գերեզմանոցը: Բլրակը և գերեզմանոցն իրենց Կոզեռն անունը ստացել են «Կոզեռն» կոչված գիտնական Հովհաննես վարդապետի մականունից (ենթադրվում է, որ «ուղտի ձագ» նշանակող Կոզեռն մականունը Հովհաննեսը ստացել է շատ ծնրադրելու պատճառով): Նա ապրել է 10-րդ դարի վերջին և 11-րդ դարի առաջին կեսին (ծննդյան և մահվան տարեթվերը հայտնի չեն), Բագրատունյաց նախավերջին թագավոր Հովհաննես-Սմբատի օրոք և մեծ համբավ է ունեցել տոմարական արվեստի ու աստղագիտության բնագավառում: Կրել է «Հայոց վարդապետ» պատվանունը: 1022-ին հայոց կաթողիկոս Պետրոս Ա Գետադարձին ուղեկցել է Տրապիզոն` Հայոց թագավորի անունից Բյուզանդիայի Վասիլ 2-րդ կայսրի հետ բանակցություններ վարելու` Հովհաննես-Սմբատ Բագրատունու մահից հետո նրա թագավորության հողերը կայսրությանը հանձնելու վերաբերյալ: Տրապիզոնում բյուզանդական կայսեր և ավագանու ներկայությամբ կաթողիկոսը մասնակցել է Ջրօրհնեքի հանդիսավոր արարողությանը` կատարելով մի ծես, որի արձագանքները հետագայում ծնունդ են տվել կաթողիկոսի «Գետադարձ» մականվանը: Ծեսի ժամանակ հայ հոգևորականները, կաթողիկոսի գլխավորությամբ, կանգնել են գետի հոսանքի վերին մասում, իսկ հույն հոգևորականները` ստորին, որպեսզի հայերի օրհնած ջուրը վերստին օրհնեն: Երբ հայ հոգևորականները սկսել են աղոթել, գետը մեծ հրաշքով կանգ է առել և ծագել է հրաշափառ լույսը` ի զարմանս կայսեր և հունաց ազգի: Հայ հոգևորականների շարքում և նրանց աղոթակից է եղել նաև սբ. վարդապետ Հովհաննես Կոզեռնը:
Կոզեռնի կյանքին և գործունեությանը շատ հայ պատմիչներ են անդրադարձել: Մխիթար Այրիվանեցին, թվարկելով հնագույն ժամանակներից մինչև իր ապրած ժամանակները հայտնի պատմագիրներին, փիլիսոփաներին և մյուս հեղինակներին, նրանց թվում հիշատակում է նաև Հովհաննես Կոզեռն վարդապետին: Վերջինիս մասին կարևոր տեղեկություններ է հաղորդում նաև Սամվել Անեցին` նշելով Կոզեռնի տեսիլները` կապված այդ ժամանակներում տեղի ունեցած երկրաշարժերի ու արևի խավարումների հետ: Հայոց մեծ գիտնականների շարքում հպարտությամբ Հովհաննես Կոզեռնի անունն է հիշատակում նաև հայտնի պատմագիր Արիստակես Լաստիվերցին` ասելով, որ վիճաբանությունների ժամանակ հայ գիտնականներն իրենց գիտությամբ հաղթում էին բյուզանդացիներին: Կաթողիկոսները, ինչպես նաև հայ և բյուզանդացի թագավորները, հաճախ Կոզեռնի օգնությանն են դիմել` արևի խավարման և երկրաշարժների պատճառներն իմանալու համար:
Այսպես, օրինակ, Մատթեոս ՈՒռհայեցին, ով Կոզեռնի կյանքի ու գործունեության վերաբերյալ ամենից շատ և համեմատաբար համակողմանի տեղեկություններն է հաղորդում իր «Ժամանակագրություն» աշխատությունում, գրում է, որ «Բյուզանդական Վասիլ 2-րդ կայսրը (976-1025 թթ.) անձամբ գիտեր Հովսեփ Ընծայեցու և Հովհաննես Կոզեռնի մասին և հաճախ էր դիմում նրանց օգնությանը` տոմարագիտական և այլ հարցերի պարզաբանման համար: Կայսրն անգամ դիմել է Հայոց Հովհաննես-Սմբատ թագավորին (1020-1042), որպեսզի վերջինս այդ երկու հայ գիտնականներին Կոստանդնուպոլիս ուղարկի` Զատիկի իսկական օրն իմանալու համար (Զատիկը շարժական տոն է, որը տոնակատարվում է գարնան գիշերահավասարին հաջորդող լուսնի լրման առաջին կիրակի օրը, ըստ այդմ` Զատիկը տոնվում է մարտի 21-ից հետո` մինչև ապրիլի 26-ը և շարժվում է 35 օրերի միջև): Վերջիններս, սակայն հանձն չեն առել գնալ, բայց իրենց խորազնին քննության արդյունքը մանրամասն ուղարկել են կայսեր»: Կոզեռնի մասին տեղեկությունները ցրված են ՈՒռհայեցու «Ժամանակագրության» տարբեր մասերում և վերաբերում են ինչպես նրա տեսիլներին, այնպես էլ տոմարագրական և գիտական գործունեությանը:
Հովհաննես Կոզեռնի կյանքը, տեսիլները և գիտական գործունեությունը գրավել են ականավոր շատ հայագետների ուշադրությունը: Նիկողայոս Մառը հատուկ աշխատություն է նվիրել Հովհաննես Կոզեռնի և Գետադարձ կաթողիկոսի մասին եղած տեսիլներին` նրանում զետեղելով նաև այդ տեսիլների ռուսերեն թարգմանությունը: Ղևոնդ Ալիշանը, կողմնակի կերպով անդրադառնալով նրա գիտական գործունեությանը, Կոզեռնին համարում է հմուտ, զգոն և կորովի հայկաբան: Հովհաննես Կոզեռնի ապրած ժամանակաշրջանի և նրա գիտական ու կրոնա-բարոյական հայացքների մասին կարևոր դիտողություններ են արել նաև Մանուկ Աբեղյանը, Հակոբ Մանանդյանը, Աշոտ Հովհաննիսյանը և ուրիշներ:
Հովհաննես Կոզեռնը, ով Աստծու օրհնությամբ զարդարված էր բազում շնորհներով, որոնցից էր նաև մարգարեության շնորհը, ամենից շատ հայտնի է դարձել 1022 (ըստ ոմանց` 1023 թ.) և 1036 (կամ 1037) թվականներին տեղի ունեցած արևի խավարումների և երկրաշարժերի մասին իր արտահայտած կանխագուշակումով: ՈՒռհայեցու պատմելով` 1036 թ. տեղի ունեցած արևի խավարումից և երկրաշարժից հետո բոլորը` սկսած թագավորից և կաթողիկոսից, ահաբեկված և սարսափած, իրենց հայացքը հառել են սբ. վարդապետի կողմը. Հովհաննես-Սմբատ թագավորը Գրիգոր Մագիստրոսին և մի քանի այլ իշխանների ու ազատների ուղարկել է Սևանա վանք` Հովհաննես Կոզեռնից իմանալու, թե ինչի նշան են այդ խավարումն ու երկրաշարժը, և լսելու վարդապետի մեկնությունն այդ երևույթների վերաբերյալ: Գալով հայոց վարդապետի մոտ` թագավորի ուղարկած պատվիրակությունը աստվածաբանությանը քաջատեղյակ ու գիտուն վարդապետին գտել է վշտահար, երեսնիվայր գետնին ընկած արցունք թափելիս: Նա այնպես դառնորեն է լաց եղել և կուրծքը ծեծել, որ հայոց իշխանները նստել են վարդապետի մոտ և մինչև օրվա վեցերորդ ժամը չեն համարձակվել խոսել և ահավոր երևույթի մասին հարց տալ նրան: Վշտաբեկ վարդապետն ինքն է վեր կացել տեղից և բացատրել այդ նշանների իմաստը, որ ի վերուստ հայտնվել էր նրան: Տեսիլքում կանխագուշակվում էին աշխարհի և մասնավորապես Հայաստանի վրա գալիք աղետները և հասարակության բոլոր դասերի հոգևոր ու բարոյական վատասերման այլազան երևույթներ, որոնք մեկ առ մեկ նկարագրված են ՈՒռհայեցու «Ժամանակագրության» մեջ:
Վկայակոչելով Հովհաննես Կոզեռնի տեսիլը` հայ պատմագիրները` Ասողիկը, Լաստիվերցին, ՈՒռհայեցին և ուրիշներ, կանխագուշակել են «կրոնական պատվիրանների խախտումներ»` չափից ավելի հարստահարություն, կաշառակերություն, հափշտակումներ, «արծաթասիրություն», «անբարոյականություն և աշխարհային զվարճանքների ծավալում վանքերում և դղյակներում»:
Հովհաննես Կոզեռնը թողել է մի քանի աշխատություններ` «զՀավատոյ գիրսն» (Գիր հավատոց) գրվածքը, որն այժմ կորած է համարվում: Լաստիվերցին, մի քանի այլ նշանավոր վարդապետների ու հեղինակների (Սարգիս, Ենովք, Սամվել և այլք) հետ, վկայում է, որ տարոնեցի գիտնական Հովհաննես վարդապետն է, որ կոչվում էր Կոզեռն, գրել այն: «Վասն վարդավառի» գրվածքը, տոմարագիտական աշխատություններ`«Մեկնություն տոմարի» և այլն: Անտիպ վիճակում մեզ է հասել նրա տոմարական երկասիրություններից մեկը:
Նրան է վերագրվում «Տեսիլ սբ. վարդապետին Յովհաննեսի` որ մականուն Կոզեռն կոչի» խորագրով անվավեր մի գրվածք, որով աշխարհի կործանումն է գուշակվում: Չնայած Ն. Մառը, վերցնելով այն 1320 թ. մի ձեռագրից և թարգմանելով ռուսերեն և հրատարակելով «հՍՈջՈվՌպ Տ ՍՈՑՏսՌՍՏրպ կպՑՐe Ռ ցփպվՏՎ ԽՏջպՐվպ» վերնագրի տակ, կարծում է, որ այն Կոզեռնի ապրած ժամանակից ավելի հին ծագում ունեցող հրաշապատում է, որը հետագայում կապել են այդ գիտուն վարդապետի անվան հետ:
Ներսես (Գաբրիել) Ակինյանը նրան է վերագրում նաև Շապուհ Բագրատունու անունով հրապարակված պատմությունը, որ գրվել է Պետրոս Գետադարձ կաթողիկոսի հրամանով: Իսկ Անդրեաս Բյուզանդացի տոմարագետը Կոզեռնի տոմարագիտական աշխատանքի մասին գրել է մի հատուկ գլուխ, որը վերնագրված է` «Մեկնութիւն Տումարի, զոր արարեալ ի Յովհաննիսի վարդապետի, որ մականուանէին Կոզեռն»:
Ահա այս գիտուն վարդապետն է, որ կյանքի վերջին տարիներն անցկացրել է Երևանում, որտեղ և վախճանվել է և առաջինը թաղվել Անանիայի անապատից ընդամենը 3-4 հարյուր մետր հեռու գտնվող բլրի վրա, որը հետագայում կոչվել է նրա անվամբ` «Կոզեռնի բլուր» (գտնվել է ներկայիս Ազգային ժողովի շենքի տեղում): Հավանաբար վարդապետը կյանքի վերջին շրջանն անցկացրել է հենց այս սրբատեղիում և այստեղ էլ կնքել իր մահկանացուն: Այստեղ է մահացել և հետագայում (1631 թ.) Կոզեռնի մոտ թաղվել նաև Բաղեշի Ամրդոլա վանքի արտաքին գիտությունների դպրոցի նշանավոր վարժապետ Մելիքսեթ վարդապետը, ով 17-րդ դարի առաջին կեսին ապրել է Երևանում: Վերջինս Արարատյան երկրի Վժան գյուղից է եղել, բայց երկար ժամանակ Երևանում ապրելու պատճառով կոչվել է Երևանցի: Նրանց երկուսի մեջտեղում էլ թաղվել է հայտնի Մովսես Գ. Սյունեցի կաթողիկոսը (1633 թ.): Այստեղ` նրանց գերեզմանների վրա, հետագայում կառուցվել է մի վայելուչ մատուռ, որը կոչվել է «Կոզեռնի մատուռ»: Սակայն 1679 թ. երկրաշարժի ժամանակ այն կործանվել է, և 1829 թ. մեծահարուստ Սահակ Մելիք-Աղամալյանցը վերանորոգել է այն և իր համար ընտանեկան դամբարան դարձրել: Այն, որ Կոզեռնը, Մելիքսեթ Վժանեցին և Մովսես Սյունեցին այստեղ են թաղվել, վկայում է ականատես Առաքել Դավրիժեցի պատմագիրը: Նա, նկարագրելով Մովսեսի թաղումը, ասում է, որ նրա աճյունը «…տարեալ ի հասարակաց գերեզմանատունն ի Կոզեռ կոչեցեալ բլուրն, զի վասն գերեզմանի Կոզեռ վարդապետին և Մէլիքսէթ վարդապետին, ի մէջ երկուցս այսոցիկ պատրաստեցին դիր հանգստեան սրբոյս այսորիկ»:
Կարծես թե սա ի սկզբանե եղել է այս անապատի գերեզմանոցը և այնուհետև վերածվել է համընդհանուր գերեզմանոցի: Այն Երևանի ամենահին և ամենամեծ գերեզմանոցն է: Գտնվել է Կոնդ թաղամասի հյուսիս-արևմտյան ծայրամասում (այժմյան Պռոշյան, Դեմիրճյան, Բաղրամյան եռանկյունում), և քանի որ Երևանի` այդ ուղղությամբ ընդարձակվելու պատճառով մնացել էր քաղաքի մեջ, ուստի 1934 թ. որոշվել է այն տեղափոխել: Սակայն նախքան ննջեցյալների աճյուններն իրենց տապանաքարերով այլ գերեզմանոցներ տեղափոխելը, պատմության և գրականության ինստիտուտի հուշարձանների պահպանության բաժնի նախաձեռնությամբ` ուսումնասիրվել է այդ հնավայրը, որի արդյունքում պարզվել է, որ գերեզմանոցը շատ հին է, և նրա հնագույն մասը գտնվել է իր հյուսիսային կողմում, բայց շատ վաղուց, հավանաբար 14-15-րդ դդ., հողին են հավասարեցրել ամեն ինչ և տեղն այգիների վերածել: Ճարտարապետ Կարո Ղաֆադարյանը, որը մասնակցել է այդ ուսումնասիրություններին, նշում է, թե «այդ վայրում, ներկա դարի (XX դար.- Լ. Ա.) 30-ական թվականներին, երբ այնտեղ նոր շենքեր էին կառուցում, ամենուրեք ի հայտ էին գալիս քարարկղյա նեղ ու երկար դամբարաններ, որոնք ակնհայտորեն պատկանում էին քրիստոնեության վաղ ժամանակներին` 4-7-րդ դարերին: Այստեղից մի քիչ ավելի հյուսիս-արևելք հետագայում ի հայտ եկան նույնիսկ հեթանոսական շրջանի քարարկղյա դամբարաններ, ինչպիսիք մեզ հայտնի են Դվինից, Ավանից և շատ այլ վայրերից: Բայց եթե հեթանոսական շրջանի դամբարանների` Կոզեռնի գերեզմանոցին պատկանելը կասկածելի է, ապա վաղ քրիստոնեական թաղումները աներկբայորեն պատկանում են նրան»:
Փաստորեն, պատմական հին գերեզմանոցի «տեղափոխությունը» մասամբ է կատարվել. ոմանք իրենց հարազատների շիրիմները տեղափոխել են, սակայն գերեզմանների մեծ մասը ուղղակի քանդվել է և օգտագործվել շինարարական նպատակներով: Մինչև այսօր էլ այդ տարածքում երբ որևէ պատճառով հող են փորում, հաճախ այնտեղ հանդիպում են մարդկային ոսկորների և գանգերի:
Սոսկալի է մտածել, որ մեր ազգի այդ սուրբ մարդկանց գերեզմանները կարող էին նույն ճակատագրին արժանանալ, ինչ մյուս բազմաթիվ գերեզմաններ, որոնց տապանաքարերով, օրինակ, կառուցեցին Երևանի թիվ 29 դպրոցը, որի պատերի վրա մինչ օրս երևացող հին արձանագրությունները մեր նախնիների աճյունների հանդեպ անբարո վերաբերմունքի լուռ վկաներն են: Պարզվեց, սակայն, որ Աստծու ողորմածությամբ Կոզեռնի մատուռը կանգուն է մնացել, չնայած այն ոչ մի տեղ չի երևում որպես այդպիսին: 1970-ական թվականներին Մկրտչյան Ազիզ անունով մի քաղաքացի գնել է այն, ենթարկել որոշ փոփոխությունների (փակել է արևմտյան դուռը, իսկ արևելյան պատը քանդելով` մուտք դարձրել: Հատակը բետոնել է և փայտով պատել: Պատերը, որոնց հաստությունը մինչ օրս երևում է, և տանիքի կամարը սվաղել է և փչել: Բնակիչը պատմում է, որ մեջը տապանաքարեր չեն եղել, և քանի որ հատակը վնասված չի եղել, հուսով ենք, որ նրանց սրբասուն նշխարներն էլ անխախտ իրենց տեղում են) և կից սենյակներ կառուցելով` մատուռը դարձրել է իր բնակելի սենյակներից մեկը: Այս մատուռը, սակայն, այնտեղ ննջող աճյունների պատճառով, համարվել է մեծ սրբավայր, և նույնիսկ այստեղ նրանց հիշատակին պատարագ է հաճախ մատուցվել:
Մի կողմից` ուրախալի փաստ է մատուռի կանգուն լինելը, սակայն, մյուս կողմից, ցավալի է, որ հայոց աշխարհի այս մեծագույն երախտավորների հիշատակի հանդեպ նման անտարբեր վերաբերմունք է ցուցաբերվում առայսօր: Գուցե այս ընտանիքի բնակվելով է պայմանավորված այն, որ մատուռը «թաքնվել» է և անաստված բռնակարգի աչքից հեռու մնալով` չի քանդվել: Սակայն այսօր, երբ արդեն թոթափել ենք 70-ամյա անաստվածության լուծը, ժամանակը չէ՞ արդյոք սթափվելու և ըստ արժանվույն գնահատելու այդ սրբատեղին` վայրը բարեկարգելով և նորից այդ ուխտատեղին իր նախկին վայելուչ տեսքին բերելով: Չէ՞ որ մեր այս «հոգևոր գաղջ» վերաբերմունքի պատճառով է, որ զրկված ենք մեր սրբերի օրհնությունից: Եթե մենք մեր երկրում չունենք հարգալից վերաբերմունք մեր մեծերի շիրիմների և պատմական հուշարձանների հանդեպ, էլ ինչպե՞ս ենք ամպագոռգոռ բառերով և պահանջատիրական մեղադրանքներով վրդովմունք հայտնում հարևան երկրներին` մեր եկեղեցիների հանդեպ ունեցած անօրինական ոտնձգությունների և հայ հեղինակությունների շիրիմների պղծման համար: Գուցե հենց մեր երկրից սկսենք և գնահատենք ու պահպանենք դարերով եկած արժեքները, որոնք մեր հազարամյակների պատմության լուռ ու համեստ, սակայն չափազանց թանկ վկաներն են:
Բոլորին է հայտնի` ով չի հարգում իր նախնիների հիշատակը, նա հարգանքի բնավ արժանի չէ:
Լյուսյա ԱՌԱՔԵԼՅԱՆ

Հեղինակի նյութեր

• Օտարները Հայոց կղզի կկոչեն. հոն ամեն ինչ հայկական է և հայ անունին համար․ Բարի եկար, Հայրենակից
• Օտարները Հայոց կղզի կկոչեն. հոն ամեն ինչ հայկական է և հայ անունին համար․ Բարի եկար, Հայրենակից
• Օտարները Հայոց կղզի կկոչեն. հոն ամեն ինչ հայկական է և հայ անունին համար․ Բարի եկար, Հայրենակից
• Օտարները Հայոց կղզի կկոչեն. հոն ամեն ինչ հայկական է և հայ անունին համար․ Բարի եկար, Հայրենակից
• Օտարները Հայոց կղզի կկոչեն. հոն ամեն ինչ հայկական է և հայ անունին համար․ Բարի եկար, Հայրենակից
• Օտարները Հայոց կղզի կկոչեն. հոն ամեն ինչ հայկական է և հայ անունին համար․ Բարի եկար, Հայրենակից
• Օտարները Հայոց կղզի կկոչեն. հոն ամեն ինչ հայկական է և հայ անունին համար․ Բարի եկար, Հայրենակից
• Օտարները Հայոց կղզի կկոչեն. հոն ամեն ինչ հայկական է և հայ անունին համար․ Բարի եկար, Հայրենակից
• Ժամանակակիցները նրան կոչում էին ռուս Լեոնարդո դա Վինչի, մեր ժամանակների Պասկալ, դարի համր բարձրաքանդակ, սարսափելի ժամանակաշրջանի հանճար, նոր Լոմոնոսով․․․
• Ժամանակակիցները նրան կոչում էին ռուս Լեոնարդո դա Վինչի, մեր ժամանակների Պասկալ, դարի համր բարձրաքանդակ, սարսափելի ժամանակաշրջանի հանճար, նոր Լոմոնոսով․․․
• Ժամանակակիցները նրան կոչում էին ռուս Լեոնարդո դա Վինչի, մեր ժամանակների Պասկալ, դարի համր բարձրաքանդակ, սարսափելի ժամանակաշրջանի հանճար, նոր Լոմոնոսով․․․
• Զարեհ Մութաֆյանի տեսած Հայաստանը
• Ժամանակին նրա մասին ողջ Փարիզն էր խոսում. Սերովբե-Լևոն Քյուրքչյան
• Մեր կյանքն անցնում է սպասումով
• Միմար Սինան․ Էվկլիդեսի և Միքելանջելոյի հայ համարժեքը
• Հայ­կա­կան ճար­տա­րա­պե­տու­թ­յան պատ­մու­թ­յան չգե­րա­զանց­ված և հո­յա­կերտ տա­ճա­րը
• Հայ­կա­կան ճար­տա­րա­պե­տու­թ­յան պատ­մու­թ­յան չգե­րա­զանց­ված և հո­յա­կերտ տա­ճա­րը
• Հայ­կա­կան ճար­տա­րա­պե­տու­թ­յան պատ­մու­թ­յան չգե­րա­զանց­ված և հո­յա­կերտ տա­ճա­րը
• Մեր պատմության մետաղյա ասպետները
• Գեթսեմանի մատուռի հետքերով

Մեկնաբանություններ